برادرى دينى از مفاهيم قرآنى است كه بيش از 96 بار در قرآن به كار رفته و يكى از كارآمدترين راه ها براى گريز از زيان هاى تفرقه و حفظ كيان جامعه دينى از سوى قرآن معرّفى شده است; زيرا در سايه برادرى دينى اتّحاد و محبّت و هم كارى در كارهاى نيك پديد مى آيد و جامعه از بسيارى از انحرافات روحى، اجتماعى و دينى مصون مى ماند و توازن اجتماعى بين افراد جامعه بهوجود مى آيد; چنان كه روايت شده: مسلمانان در برابر هم ديگر مانند ساختمانى هستند كه تمام اجزاى آن هم ديگر را نگه مى دارند.[1] و از پيامبر نقل شده است: مؤمنان برادرند و خون (بهاى) آنان يك سان و برابر و دستى واحد، در برابر دشمن هستند;[2] به طورى كه محور اصلى ارتباط با افراد را هم گرايى ايمانى قرار داده و از ارتباط با افراد بى ايمان، حتّى پدر و برادر نسبى جلوگيرى كرده است.[3]
هم چنين اگر مسلمانى، مسلمان ديگرى را به قتل برساند، قرآن ضمن حفظ حقّ قصاص براى اولياى دم، به آنان سفارش كرده كه به سبب اخوّت ايمانى، قاتل را عفو كنند; حتّى با قتل عمد، اخوّت ايمانى بين قاتل و ولىّ دم از بين نمى رود: «فَمَن عُفِىَ لَهُ مِن اَخيهِ شَىءٌ...».[4] قرآن بر نقش ايمان در نابود كردن كينه ها و منازعات و ايجاد روح دوستى و هم دلى تأكيد[5] و مؤمنان را برادر يك ديگر معرّفى كرده: «اِنَّمَا المُؤمِنونَ اِخوَةٌ»[6]، و پيوند ميانشان را نه پيوند نسبى يا اعتبارى، بلكه پيوندى قلبى خوانده است: «و اَلَّفَ بَينَ قُلوبِهِم»[7] كه با صرف تمام سرمايه هاى زمين، دست يافتنى نيست[8] و ضمن يادكرد اختلاف ديرينه ميان اوس و خزرج در يك آيه، دوبار از برادرى ايجاد شده ميانشان به صورت نعمت الهى ياد كرده است[9]; و از تفرقه كه زمينه ساز سستى و فرو ريختن هيمنه مسلمانان است آنان را برحذر داشته[10] و از مسلمانان مى خواهد از برنامه هاى شيطانى كه موجب نفاق و دشمنى ميان آنها مى شود پيروى نكنند[11] چنان كه يوسف، ستم برادرانش به خود را ناشى از كوشش شيطان براى ايجاد شكاف ميانشان دانسته است.[12]
به سبب اهمّيّت و نقش برادرى دينى در استحكام جامعه دينى، پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)پس از هجرت به مدينه در آغازين گام هاى خود ميان مسلمانان عقد اخوّت برقرار ساخت[13] و على(عليه السلام)را برادر خود خواند و فرمود: تو در دنيا و آخرت برادر منى.[14] برخى معتقدند: عقد اخوّت دو بار انجام شد: يك بار پيش از هجرت و در ميان مسلمانان مكّه و يك بار هم در مدينه ميان مهاجر و انصار.[15] اين برادرى چنان مستحكم بود كه تا پيش از نزول آيه «و اولواالارحام بعضهم اولى به ببعض فى كتب الله»[16] كه ارث را براساس خويشاوندى قرار داد . آنان از يك ديگر ارث مى بردند.[17]
واقعيت آن است كه حقيقى ترين مراتب برادرى[18] و از راه هاى تقرّب به خداوند، برادرى دينى است.[19] و حتّى برادرى دينى استوارتر از برادرى نسبى است;[20] زيرا در قيامت برادرى نسبى از بين مى رود «فَلا اَنسَابَ بَينَهُم يَومَئِذ»[21] و حتّى برادران نسبى از يك ديگر گريزانند;[22] امّا برادرى ايمانى است كه در آخرت نيز تداوم دارد: «اِخونـًا عَلى سُرُر مُتَقـبِلين».[23] اين اخوّت برپايه ايمان به خدا بنا شده است[24 ]چنان كه در معناى اخوّت، عطوفت و مهربانى هم هست. اين ارتباط عاطفى سبب مى شود به يك ديگر نه تنها ستم نكرده; بلكه به يك ديگر يارى رسانند;[25] عيب پوش يك ديگر باشند; از خطاهاى هم درگذرند، و براى يك ديگر آمرزش طلبند.[26]

در قرآن براى برادران ايمانى حقوق چندى بيان شده كه در اين جا به برخى از آن ها اشاره مى شود:

ثمره پيوند قلبى ميان برادران دينى اين است كه از منفعت طلبى براى خود و بى توجّهى به ديگران دور باشند و اصلاح گرى را پيشه خود سازند،[27] و خود را در شادى و غم برادران دينى شان شريك بدانند; در روايات، به دوستى و برادرى ميان مؤمنان تأكيد شده و مؤمنان به مثابه اعضاى يك پيكر دانسته شده اند كه به طور طبيعى، درد هر عضوى به ديگر اعضا سرايت مى كند;[28] بدين سبب، انسان بايد هميشه در فكر برادرش باشد[29] و كسى كه در انديشه گرفتارى مسلمانان نباشد[30] يا نسبت به گرسنگى ديگران بى توجّه بوده و سير بخوابد، بى بهره از اسلام معرّفى شده است.[31]

طبيعت زندگى اجتماعى، مشاجره هايى را ميان برادران دينى يا گروه هايى از دين داران درپى دارد. در چنين مواردى، از مؤمنان خواسته شده تا حقوق برادرى را رعايت و از اسباب تفرقه و اختلاف دورى كنند و از ديگر مسلمانان خواسته شده تا براى رفع مشاجره ها و برقرارى آشتى ميان برادرانشان وساطت كنند[32]: «اِنَّمَا المُؤمِنونَ اِخوَةٌ فَاَصلِحوا بَينَ اَخَوَيكُم»[33]، و از مؤمنان خواسته شده تا براى تحكيم برادرى دينى، حتّى در مواردى هم چون قصاص، از يك ديگر درگذرند.[34] در برخى روايات، اصلاح ميان دو برادر دينى، از همه نمازها و روزه ها برتر دانسته شده[35] تا بدان جا كه دروغ گفتن براى برقرارى آشتى روا شمرده شده است.[36]

قرآن، مؤمنان را از انجام امورى كه سستى يا فروپاشى پيوند برادرى را در پى دارد به شدّت نهى كرده است. نهى از غيبت برادران ايمانى و برابر دانستن آن با خوردن گوشت مرده برادر مؤمن،[37] و نهى از تمسخر و استهزا،[38] و دعوت به پرهيز از عيب جويى يك ديگر[39]، و لقب زشت دادن به هم ديگر،[40] و پرهيز از بدگمانى و گناه دانستن برخى از مصاديق آن،[41] و دورى از پى جويى اسرار يك ديگر،[42] براى تحكيم پيوند دينى مؤمنان مورد توجّه قرار گرفته است.